Pomnik przedstawia dziewiêæ postaci ¿o³nierzy niez³omnych zatopionych w szklanych bry³ach. Jak mówi± twórcy monumentu „z têsknot± za wolno¶ci± w oczach, próbuj± i¶æ w ró¿nych kierunkach”. Pomnik w symboliczny sposób obrazuje sytuacjê ca³ego pokolenia, które po 1945 r. znalaz³o siê w dramatycznej sytuacji. „Nie dane im by³o normalnie ¿yæ i pracowaæ dla Polski. Jedni – prze¶ladowani przez przyniesion± na sowieckich bagnetach w³adzê – zostali wypchniêci poza nawias spo³eczeñstwa, inni – nie godz±c siê na komunistyczn± rzeczywisto¶æ podjêli z broni± w rêku nierówny bój o woln± Polskê i ginêli na polu walki, w zasadzkach czy mordowani w komunistycznych katowniach, równie¿ we wroc³awskim wiêzieniu przy ul. Kleczkowskiej” – mówi dr Andrzej Jerie dyrektor Centrum Historii Zajezdnia.
Do dzisiaj nie wiadomo, gdzie spoczywaj± szcz±tki zamordowanych po II wojnie ¶wiatowej przez polskich komunistów takich bohaterów jak gen. August Fieldorf, mjr Adam Lazarowicz czy rotmistrz Witold Pilecki. Uciekaj±c przed prze¶ladowaniami ¿o³nierze pierwszej i drugiej konspiracji próbowali znale¼æ schronienie na Ziemiach Zachodnich i Pó³nocnych, w tym i we Wroc³awiu. Komunistyczny aparat represji by³ jednak bezwzglêdny. Wielu z nich w stolicy Dolnego ¦l±ska zosta³o aresztowanych i na podstawie wyroków s±dów wojskowych rozstrzelanych. W powojennym Wroc³awiu miejscem ka¼ni przedstawicieli antykomunistycznego podziemia sta³o siê wiêzienie przy ul. Kleczkowskiej. To za jego murami 27 listopada 1948 r. strza³em w ty³ g³owy zabito dzia³aczy Zrzeszenia „Wolno¶æ i Niezawis³o¶æ” pp³k. Ludwika Marsza³ka ps. „Zbroja”, ppor. Stanis³awa Dydo ps. „Steinert”, kpt. Jana Klamuta ps. „Górski” czy ppor. W³adys³awa Ciska ps. „Rom”. Zachowa³y siê niezwykle przejmuj±ce wspomnienia ¶wiadka ostatnich chwil kapitana Eugeniusza Werensa, kawalera Orderu Virtuti Militari, obroñcy Warszawy i Modlina w 1939 roku, oficera Armii Krajowej, rozstrzelanego przy ul. Kleczkowskiej w 1947 roku. Podobny los spotka³ ¿o³nierzy wileñskiej AK Antoniego Tomia³ojcia czy Henryka Urbanowicza. Pierwszy w chwili ¶mierci mia³ 26 lat, drugi 23 lata. I nie by³y to najm³odsze ofiary oprawców z wiêzienia przy ul. Kleczkowskiej.
Spo¶ród ponad 800 wiê¼niów, którzy zostali zabici w tym wiêzieniu wiêkszo¶æ zosta³a pochowana w bezimiennych grobach na Cmentarzu Osobowickim. W wiêkszo¶ci przypadków rodziny nie by³y informowane ani o wykonanym wyroku, ani o miejscu pochówku. Pomnik ¯o³nierzy Niez³omnych przywraca im pamiêæ i miejsce w naszej pamiêci.
Wielu z tych, którzy prze¿yli prze¶ladowania okresu stalinowskiego, w³±czy³o siê pó¼niej aktywnie w dzia³alno¶æ opozycyjn±, wspieraj±c swoj± wiedz±, do¶wiadczeniem i autorytetem opozycjê przedsierpniow±, a pó¼niej „Solidarno¶æ”. Ich znajomo¶æ zasad konspiracyjnych okaza³a siê niezwykle przydatna, gdy po og³oszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., „Solidarno¶æ” zosta³a zmuszona do dzia³alno¶ci w podziemiu. Jedn± z takich osób by³ p³k Jerzy Wo¼niak, ¿o³nierz AK, kurier Zrzeszenia „Wolno¶æ i Niezawis³o¶æ”, wiêzieñ polityczny w PRL, którego ¿yciorys mo¿na prze¶ledziæ id±c po¶wiêcon± mu ¶cie¿k± tematyczn± na wystawie g³ównej w Centrum Historii Zajezdnia.
Pomnik ¯o³nierzy Niez³omnych stanie siê miejscem spotkania ró¿nych pokoleñ – tych, którzy walczyli o niepodleg³o¶æ Polski, z nami, którzy mo¿emy cieszyæ siê ¿yciem w wolnym kraju. Centrum Historii Zajezdnia, w oparciu o wystawê g³ówn± „Wroc³aw 1945–2016” oraz tonowe miejsce pamiêci, bêdzie prowadziæ dzia³alno¶æ edukacyjn± pokazuj±c z³o¿ono¶æ naszej historii, t³umaczyæ wybory, których musia³y dokonywaæ poprzednie pokolenia i wskazywaæ warto¶ci, które s± fundamentem nowoczesnego patriotyzmu.
Idea budowy pomnika po³±czy³a wiele ¶rodowisk, osób i organizacji a jego budowa i prace zwi±zane z zagospodarowaniem terenu zosta³y sfinansowane ze ¶rodków Gminy Wroc³aw oraz z dotacji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Autorami projektu i wykonawcami pomnika s± arty¶ci Tomasz i Konrad Urbanowiczowie z renomowanej pracowni Archiglass, która ma w swoim portfolio m. in. szklane dekoracje budynku S±du Najwy¿szego w Warszawie czy rze¼bê „Zjednoczony ¦wiat”, znajduj±c± siê na dziedziñcu Parlamentu Europejskiego w Strasburgu.
Dziêki pomnikowi wroc³awianie uzyskali piêknie zagospodarowany skwer – 2/3 jego powierzchni zajmuje zieleñ, pozosta³a czê¶æ jest wy³o¿ona kostk± granitow±, na której stoi maszt oraz 9 szklanych monumentów upamiêtniaj±cych ¿o³nierzy. Teren pomnika jest monitorowany przez kilka kamer pod³±czonych do miejskiego sytemu monitoringu.
Program uroczysto¶ci ods³oniêcia Pomnika ¯o³nierzy Niez³omnych 8 maja 2024 roku
• godz. 21:00 – rozpoczêcie uroczysto¶ci, przywitanie przyby³ych i od¶piewanie hymnu pañstwowego,
• okoliczno¶ciowe przemówienia,
• ods³oniêcie pomnika przez mjr Wandê Kia³kê, ³±czniczkê i sanitariuszkê 5. Wileñskiej Brygady AK, uczestniczkê operacji ,,Ostra Brama”, sanitariuszkê powojennego oddzia³u Sergiusza Ko¶cia³kowskiego ,,Fakira”, wiê¼niarkê Workuty, po zwolnieniu z zes³ania w 1956 roku mieszkankê Wroc³awia,
• z³o¿enie kwiatów.
Uroczysto¶ci towarzyszyæ bêdzie asysta wojskowa, a o oprawê muzyczn± zadba chór „Medici Cantantes” Uniwersytetu Medycznego we Wroc³awiu.